Γενικές Πληροφορίες της Δημοτικής Ενότητας Χανίων

Η πόλη των Χανίων, ονομαζόταν κάποτε ΚΥΔΩΝΙΑ.
Στον λόφο Καστέλι, συνοικία στο παλιό λιμάνι των Χανίων, ήταν η ακρόπολη της αρχαίας Κυδωνίας ή Ku-do-ni-ja των πινακίδων της γραμμικής Β’ γραφής.
Ο Όμηρος, αναφέρει τους Κύδωνες ως μια από τις πέντε Κρητικές φυλές και την Κυδωνία ως μια από τις σπουδαιότερες πόλεις της Κρήτης. Μια πόλη που λόγω της βιοτεχνίας και του εμπορίου που είχε αναπτύξει, απέκτησε πλούτο και ισχύ. Λέγεται δε, ότι ο βασιλιάς Μίνωας διαίρεσε την Κρήτη σε τρία τμήματα, ιδρύοντας αντίστοιχα και τρεις πόλεις, την Κυδωνία, την Κνωσό και την Γόρτυνα.
Το 1965 ο τότε αρχαιολόγος Γιάννης Τζεδάκης, ξεκίνησε να ανασκάπτει τον πρωτομινωικό οικισμό στον λόφο Καστέλι, ο οποίος περιλάμβανε μεγάλα σπίτια με καλοχτισμένα δωμάτια, επιχρισμένους τοίχους με βαθύ κόκκινο κονίαμα, φροντισμένα δάπεδα με κυκλικά κοιλώματα εστίες, καθώς και τμήματα του οικισμού από άλλες ανασκαφές σε σημεία της παλιάς και της νέας πόλης, και να αποκαλύψει την ύπαρξη της Κυδωνίας και την συνεχή κατοίκηση της ήδη από τα τέλη της Νεολιθικής εποχής (3000-2800 π.χ.) και σε όλες τις περιόδους της Μινωικής εποχής (Πρωτομινωική Ι 3650-3000 π.χ. – Υστερομινωική ΙΙΙ Γ 1190-1070 π.χ. περίοδο).
Κατά την Μεσομινωική περίοδο (α΄ μισό της 2ης χιλιετίας), ο οικισμός του Καστελίου Χανίων αναπτύσσει συγχρόνως με την γεωργία, το εμπόριο και την ναυτιλία. Σε αυτό το χρονικό κομμάτι της Μεσομινωικής περιόδου, τα ανασκαφικά στοιχεία τα οποία περιλαμβάνουν και κτιριακά λείψανα είναι λίγα, εξαιτίας της οικοδομικής δραστηριότητας που ακολούθησε τις αμέσως επόμενες περιόδους. Τα πολύ λίγα όμως κτιριακά λείψανα των Πρωτομινωικών και Μεσομινωικών χρόνων που βρέθηκαν, βεβαιώνουν ότι το κέντρο του παραθαλλάσιου αυτού οικισμού, ήταν πάντα ο λόφος στο Καστέλι μιας περιοχής, που βρίσκεται στο παλιό λιμάνι των Χανίων.
Κατά την Υστερομινωική περίοδο (β μισό της 2ης χιλιετίας π.χ.) ο οικισμός του Καστελίου των Χανίων παρουσιάζει μια ακμή με τα περισσότερα μινωικά ευρήματα να βρίσκονται τότε, και με δείγματα ανακτορικής ίσως εγκατάστασης. Εμφανίζεται για πρώτη φορά πολεοδομικό σχέδιο κατά τετράγωνα, τα σπίτια κτίζονται πλουσιότερα και μεγαλοπρεπή, κάποιες φορές με δύο ορόφους και αρκετά δωμάτια και με «ανακτορικά» αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως π.χ. φωταγωγούς, προσόψεις, αποχετευτικό σύστημα.
Το 1450 π.Χ., η εγκατάσταση καταστράφηκε από πυρκαγιά.

Η καλύτερη σωζόμενη φάση, ανήκει στα Νεοανακτορικά χρόνια, με την Ελληνοσουηδική ανασκαφή να δίνει την πληρέστερη εικόνα στην πλατεία της Αγίας Αικατερίνης, η οποία αποκάλυψε ολόκληρη κάτοψη οικίας, τμήματα τριών άλλων, στενούς δρόμους και μια μικρή πλατεία. Στην Νεοανακτορική περίοδο ανήκει και τμήμα εκτεταμένου συγκροτήματος της Κυδωνίας, που αποκαλύφθηκε κατά την περίοδο των ανασκαφών του 1989 στις νοτιοανατολικές υπώρειες του λόφου Καστέλι, στην συνοικία της Σπλάντζιας. Αυτό περιλάμβανε ένα υπόγειο άδυτο ή αλλιώς δεξαμενή καθαρμών, φωταγωγούς, πολύθυρες αίθουσες, λίθινη υπαίθρια εξέδρα, μεγάλη αυλή, χώρο πυράς με σφάγια και εσχάρα-βόθρο και σειρά υπογείων δωματίων.
Είναι η πρώτη φορά που ένας τέτοιος χώρος, αποκαλύπτεται στην Δυτική Κρήτη.
Τα παραπάνω, προσδιορίζουν το οικοδόμημα ως ιερό χώρο.
Στο τέλος αυτής της περιόδου, χρονολογείται και ένα σημαντικό εύρημα, ένα μοναδικό πήλινο σφράγισμα, γνωστό ως Master Impression. Εικονίζει σε βραχώδες παραθαλάσσιο τοπίο, ένα πολυώροφο συγκρότημα (πόλη ή ιερό ή ανάκτορο), κέρατα καθοσιώσεως και δεσπόζουσα ανδρική μορφή (θεού ή ηγεμόνα).

Στο τέλος της Υστερομινωικής περιόδου ΙΙΙ (1400-1100 π.Χ.) και συγκεκριμένα τον 14ο και 13ο αιώνα π.Χ., εμφανίζεται μια νέα ακμή του οικισμού και η οικοδόμηση συνεχίζεται πάνω από τα ερείπια της καταστροφικής πυρκαγιάς του 1450 π.Χ., με κάποια τμήματα των παλαιοτέρων κτιρίων να ξαναχρησιμοποιούνται με ή χωρίς μετατροπές.
Οι πινακίδες Γραμμικής Β΄ γραφής που βρέθηκαν επίσης από την Ελληνοσουηδική ανασκαφή το 1989/1990, χρονολογούνται στο 1300 π.Χ. και υποδηλώνουν την πιθανότητα ανακτορικού τύπου εγκατάστασης και συγκεντρωτική διοικητική οργάνωση. Στις πινακίδες αυτές, αναφέρονται κύρια ανδρικά ονόματα σε σχέση με πόλεις της Κρήτης, δέκα ζεύγη τροχών, οι Θεοί Δίας και Διόνυσος και ιερό του Δία.
Αιγυπτιακές, Κυπριακές, Ιταλικές, Συροφοινικικές αλλά και Μυκηναϊκές εισαγωγές, πραγματοποιούνται εκείνη την περίοδο. Αποτέλεσμα των επαφών αυτών, είναι και η έντονη Μυκηναϊκή παρουσία στην Κρήτη, η οποία επηρέασε την κεραμική, την αρχιτεκτονική και την μικροτεχνία.
Ο Μινωικός αυτός οικισμός στο λόφο Καστέλι της πόλης των Χανίων, εγκαταλείπεται για λόγους που δεν έγιναν γνωστοί. Αυτό διαπιστώνεται από τα άδεια δωμάτια, όπως επίσης και από την απουσία ενδείξεων καταστροφής, στην Υστερομινωική ΙΙΙ Γ περίοδο (περίπου 1190-1070 π.Χ.) και με αυτόν τον τρόπο, τελειώνει και η ευημερία της Υστερομινωικής περιόδου.

Η Γεωμετρική εποχή, αρχίζει στην έναρξη της πρώτης χιλιετίας. Σηματοδοτείται κατά κύριο λόγο, από τη διάδοση της καύσης των νεκρών, από την χρήση του σιδήρου και φυσικά από την διακόσμηση των αγγείων, με γεωμετρικά μοτίβα.
Αρχιτεκτονικά λείψανα της Γεωμετρικής περιόδου αλλά και της πρώιμης αρχαϊκής (1050 -650 π.Χ.), έχουν επισημανθεί ελάχιστα μέχρι σήμερα στην πόλη, παρά το πλήθος της αντίστοιχης κεραμικής, η οποία προέρχεται κυρίως από αρχαίους λάκκους απορριμμάτων.
Κάποιο τμήμα ζωφόρου, που βρίσκεται στο Μουσείο Χανίων των αρχών του 7ου αιώνα, αποτελεί εξαίρεση. Εικονίζει πρόσοψη ναού με το άγαλμα της Θεάς στο εσωτερικό του και πλαισιώνεται από τοξότες που το προστατεύουν από επίθεση ιππέων.
Στη θέση της σημερινής πόλης των Χανίων, ήταν και η Κυδωνία των ιστορικών χρόνων, παρόλο που τα λείψανα του ίδιου του οικισμού στο λόφο Καστέλι και στο κέντρο της σημερινής πόλης, έχουν εξαφανιστεί στο μεγαλύτερο μέρος τους, εξαιτίας της αλλεπάλληλης δόμησης. Εάν κρίνει κανείς από τους τάφους που έχουν αποκαλυφθεί και από μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων, η περίοδος αυτή, πρέπει να ήταν εποχή άνθησης για την περιοχή,. Η ίδρυση της κλασικής Κυδωνίας αποδίδεται σε Σάμιους αποίκους, που εγκατέλειψαν το νησί τους το 524 π.Χ. όταν ο Πολυκράτης έγινε τύραννος εκεί. Οι Σάμιοι της Κυδωνίας υποτάχθηκαν στους Αιγινήτες που έτρεξαν σε βοήθεια των ντόπιων, μετά από πέντε χρόνια. Η επικράτεια της πόλης εκτεινόταν έως το ακρωτήριο Σπάθα στα Δυτικά, το Μελέχα στα Ανατολικά και τους πρόποδες των Λευκών Ορέων και την Απτέρα στα Νότια. Το 429 π.Χ., η πόλη λεηλατήθηκε από τους γείτονες της Πολιχνίτες με τη σύμπραξη των Αθηναίων. Το 74 π.Χ., οι κάτοικοι αντιστάθηκαν με επιτυχία στην πολιορκία των Ρωμαίων υπό τον Μάρκο Αντώνιο. Ο Κόιντο Μέτελλο ο Κρητικός (όπως ονομάστηκε μετά την νίκη του), λεηλάτησε την πόλη το 69 π.Χ. και στην συνέχεια, κατέλαβε ολόκληρη την Κρήτη.
Η Κυδωνία σαν ανεξάρτητη πόλη, έκοψε τα δικά της νομίσματα που είχαν κυκλοφορήσει σε πολλούς τύπους, κάποιοι από τους οποίους φέρουν στη μια όψη την κεφαλή της Αρτέμιδος ή του Απόλλωνα και στην άλλη όψη, τη λέξη ΚΥΔΩΝΙΑΤΑΝ μαζί με την σκηνή κυνηγιού ή λύκαινας που θηλάζει τον Κύδωνα. (φωτο)
Τα χρόνια εκείνα στην περιοχή των Χανίων, η ζωή πρέπει να ήταν ειρηνική. Αυτό συμπεραίνεται, από τα γλυπτά που έφεραν στο φως οι ανασκαφές, από τα πολυτελή δημόσια και ιδιωτικά κτίσματα, τα ψηφιδωτά δάπεδα, που βρέθηκαν σε διάφορα σημεία της πόλης.
Το θέατρο της αρχαίας πόλης σωζόταν ως το 1585, το κατεδάφισαν όμως οι Ενετοί, για να χρησιμοποιήσουν μέρος από το οικοδομικό του υλικό, στο χτίσιμο των εξωτερικών τοίχων. Στα χρόνια αυτά, πρέπει επίσης να προσδιορισθεί και η αρχική κατάσταση του Βυζαντινού τείχους της ακρόπολης του Καστελίου. Η νεκρόπολη του οικισμού των ιστορικών χρόνων, ήταν εξαπλωμένη ολόγυρα του παρουσιάζοντας διαχρονική συνέχεια από τη Μεσομινωική περίοδο, μέχρι το τέλος της αρχαιότητας.

Η ανακάλυψη κάτω από τα θεμέλια του Βενετσιάνικου καθεδρικού (Duomo) ναού στη συνοικία Καστέλι, μιας μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής, είναι η πιο σημαντική αρχαιολογική μαρτυρία, η οποία και βεβαιώνει ότι και στην περίοδο αυτή, εδώ ήταν το κέντρο της πόλης. Η πόλη της Κυδωνίας, εξακολουθεί να ακμάζει και στην πρώτη Βυζαντινή περίοδο μέχρι την Αραβική κατάκτηση. Ο Χριστιανισμός, διαδίδεται από τον 1ο αιώνα. Στην Σύνοδο της Σαρδικής (Σόφιας) στα 342-343, συμμετέχει και ο Επίσκοπος Κυδωνίας και μνημονεύεται συχνά σε Πρακτικά Συνόδων και Εκκλησιαστικά «Τακτικά», μέχρι τον 9ο αιώνα. Επιτύμβιες επιγραφές και τάφοι από την εκκλησία του Αγίου Ιωάννου και στην περιοχή του σημερινού Ορφανοτροφείου, δείχνουν ότι εκεί ήταν τα εκτεταμένα νεκροταφεία της πόλης, κατά την περίοδο αυτή.
Από τους επόμενους αιώνες υπάρχει ένα κενό στις πηγές και στις αρχαιολογικές μαρτυρίες. Καταγράφονται επίσης αρκετές καταστροφές και ιδιαίτερα, σε μνημεία που υπήρχαν σε παραλιακές τοποθεσίες και αυτό οφείλεται ασφαλώς, στις άγριες Αραβικές επιδρομές. Η κατάκτηση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς το 824 μ.Χ., θα δημιουργήσει μεγάλη αναστάτωση στη ζωή του τόπου, με συνέπειες στον κοινωνικό, οικονομικό και θρησκευτικό τομέα.
Η Αραβοκρατία, από το 824 μ.Χ. έως το 961 (οπότε η Κρήτη ανακατελήφθη από τον Νικηφόρο Φωκά), είναι για την Κυδωνία μια σκοτεινή περίοδος. Οι ιστορικές πηγές δεν είναι πολύ σαφείς και δεν έχουν εντοπισθεί αρχαιολογικές ενδείξεις. Στην περίοδο αυτή και γύρω στο 828, η Κυδωνία θα πρέπει να καταστράφηκε, όπως συνέβη και με τις περισσότερες πόλεις της Κρήτης.

Για την Β΄ Βυζαντινή περίοδο (961 – 1252), η μοναδική ένδειξη οικισμού στην περιοχή της Κυδωνίας είναι το φρούριο των Βυζαντινών που έχτισαν πάνω στον λόφο Καστέλι, με οικοδομικά υλικά από την αρχαία Κυδωνία.
Η ονομασία Καστέλι λοιπόν, ίσως να προέρχεται από το τείχος.
Εκείνη την εποχή φαίνεται να εγκαταλείπεται το όνομα Κυδωνία και την θέση του να παίρνει η ονομασία Χανιά. Η πόλη χάνει την αρχική της σημασία και για αυτό τον λόγο και η επισκοπή της, μεταφέρεται στην κοντινή Αγιά.
Το νέο όνομα αναφέρεται για πρώτη φορά στο έγγραφο «Sexteriorum Cretensioum in Militas division” του 1211 ως “Cania” και το 1252 ως “Canea” στο έγγραφο παραχώρησης της περιοχής των Χανίων . Σχετικά με την προέλευση και την ετυμολογία του, έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις. Η επικρατέστερη, είναι αυτή που δίνει ο Νικόλαος Πλάτων σύμφωνα με την οποία το όνομα Χανιά, προέρχεται από το τοπωνύμιο Αλχανία κώμη. Το συγκεκριμένο τοπωνύμιο, προέρχεται από τον θεό Βελχανό που λατρευόταν τότε στην Κρήτη και δεν είναι άλλος από τον Ήφαιστο (= Vulcanus). Οι Άραβες, το προσάρμοσαν στην δική τους γλώσσα και το ερμήνευσαν ως Al Hanim (= το χάνι). Αργότερα το al θεωρήθηκε άρθρο και μεταφράστηκε σε «τα Χανιά» ή “La” Canea.

Μετά την Τέταρτη Σταυροφορία το 1204, η Κρήτη δίδεται στον Βονιφάτιο, Μαρκήσιο του Μομφέρα που την πουλά στους Βενετούς για 1000 ασημένια μάρκα, μα πριν υπογραφεί η συμφωνία το 1206, ο Κόμης της Μάλτας Ερρίκος Πεσκατόρε καταλαμβάνει την Κρήτη, και χρειάστηκαν 8 χρόνια μέχρι να καταφέρει η Βενετία να διώξει τους Γενουάτες από το νησί.
Από το 1212 και μέχρι το τέλος της Ενετοκρατίας, οι Κρήτες πραγματοποίησαν 27 επαναστάσεις. Αρχηγοί αυτών των επαναστάσεων, ήταν μέλη οικογενειών των 12 Αρχοντόπουλων Σκορδύληδων, Μελλισσηνών, και Δρακοντόπουλων, οι οποίοι είχαν διατηρήσει τα φεουδαλικά τους προνόμια και διακρίνονταν για τον υλικό και πνευματικό τους πλούτο, αλλά και την εμμονή τους στο Ορθόδοξο Δόγμα και την αποτίναξη του ξένου ζυγού.
Στις συνεχείς αυτές εξεγέρσεις, ο ρόλος των «αρχοντορωμαίων» και του κλήρου ήταν μεγάλος και η Δυτική επιρροή σχεδόν ανύπαρκτη, παρά τις έντονες προσπάθειες προσηλυτισμού που κατέβαλλαν οι Βενετοί.
Το 1252 οι Βενετοί επιβάλλονται οριστικά στην περιοχή των Χανίων, την διαιρούν σε 90 «καβαλαρίες» από τις οποίες οι 15 παραμένουν στο δημόσιο και οι 75 μοιράζονται στους Βενετούς αποίκους, με την εντολή να ξανακτίσουν την πόλη. ‘Έτσι επισκευάζουν το τείχος του Καστελίου, φτιάχνουν δημόσια κτίρια και τον καθεδρικό ναό της Παναγίας. Τα δημόσια κτίρια, αναπτύσσονται κατά μήκος του κεντρικού δρόμου (corso – σημερινή οδός Κανεβάρο) που διασχίζει το Καστέλι από Ανατολικά.
‘Έξω από τα τείχη στις αρχές του 14 ου αιώνα, χτίζονται οι μονές του Αγίου Φραγκίσκου των Φραγκισκανών και του Αγίου Νικολάου των Δομηνικανών μοναχών. Σταδιακά η πόλη εξαπλώνεται γύρω από το τείχος και σχηματίζονται οι «εξώβουργοι» συνοικίες, των κατώτερων κοινωνικών τάξεων.
Τα Χανιά εξελίσσονται σε δεύτερη πόλη του «Βασιλείου» (Regno di Candia), είναι έδρα «Ρέκτορα» (Rettore) ο οποίος είχε πολιτικά και στρατιωτικά καθήκοντα, και έδρα Λατίνου Επισκόπου και ήταν για τους Βενετούς το κέντρο μιας πλούσιας γεωργικής περιοχής και το λιμάνι των Χανίων, το κέντρο εμπορίου και προστασίας του στόλου τους.
Η μακραίωνη συμβίωση και οι επαφές με την Βενετία, θα δημιουργήσουν την κοινωνική και πολιτιστική προσέγγιση των δυο λαών και τις κατάλληλες προϋποθέσεις για να αναπτυχθεί ένας ντόπιος πολιτισμός που έμεινε γνωστός ως «Κρητική Αναγέννηση», στους τομείς της Λογοτεχνίας, της Αρχιτεκτονικής και της Ζωγραφικής.
Στα μέσα του 16ου αιώνα, η Βενετία αποφασίζει την εκ νέου οχύρωση της πόλης προκειμένου να αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος Τουρκικής επίθεσης. ‘Έτσι , αναθέτει τον σχεδιασμό και την επίβλεψη των έργων στον Βερονέζο μηχανικό Michele Sammichieli. Οι εργασίες κατασκευής ξεκίνησαν το 1538 και ολοκληρώθηκαν σταδιακά στο δεύτερο μισό του αιώνα. Το νέο τείχος σχηματίζει ένα ορθογώνιο παράλληλο προς τη παραλία, ενισχυμένο στις γωνίες από καρδιόσχημους προμαχώνες, το οποίο καταλήγει στο λιμενοβραχίονα με το φάρο. Την πόλη περιβάλει τάφρος, που όμως δεν γέμισε ποτέ με νερό.
Επίσης γίνονται και εκτεταμένες εργασίες βελτίωσης του λιμανιού των Χανίων με καθαρισμό και εκβάθυνσή του, ενίσχυση του λιμενοβραχίονα και βελτίωση των υπηρεσιών που παρείχε. Χτίζονται και επισκευάζονται ναοί, μεγάλα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, που ακολουθούν τις τάσεις του Βενετσιάνικου Μανιερισμού. Βελτιώνεται ακόμα το δίκτυο ύδρευσης με την κατασκευή μεγάλων δεξαμενών μέσα στο φρούριο του Φιρκά και την επισκευή και επέκταση του υπόγειου υδραγωγείου στην πλατεία της Σπλάντζιας. Το νερό μεταφέρεται από τις πηγές του χωριού Περιβόλια στις δεξαμενές, περνώντας την τάφρο με υδατογέφυρα στη Νοτιοδυτική πλευρά της.
Αναγείρονται νέο υδραγωγείο, κτίσματα για την εξυπηρέτηση των στρατιωτικών αναγκών, και κτίζονται νεώρια (Arsenali), τα οποία θα εξασφάλιζαν την προστασία του στόλου τον χειμώνα και θα επέτρεπαν την επισκευή και συντήρηση των πλοίων, καθώς και του εξοπλισμού τους. Σήμερα από το μεγάλο συγκρότημα των 17 νεωρίων, σώζεται μια ομάδα από 7 συνεχόμενους θόλους και ένα ακόμα δυτικότερα, το μεγάλο Αρσενάλι.
Η οχύρωση ενισχύεται με φρούρια στα νησάκια Θεοδωρού, Σούδα καθώς και στην απομονωμένη νησίδα της Γραμβούσας, με σκοπό την προστασία του πρώτου φυσικού λιμανιού που συναντούσε κάποιος φτάνοντας στην Κρήτη, τον έλεγχο του Κρητικού πελάγους και την έγκαιρη προειδοποίηση των άλλων φρουρίων.

Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ.
Από παλιά οι Τούρκοι, εποφθαλμιούσαν το πολύτιμο για τον έλεγχο της Μεσογείου νησί της Κρήτης.
Το 1527, Τούρκοι πειρατές λήστεψαν 2 πλοία στην περιοχή των Χανίων, το 1538 ο πειρατής Χαϊρεντίν Μπαρπαρόσσα ξεκινώντας από τα Χανιά λεηλάτησε την Κρήτη και το 1539 κατελήφθη το φρούριο του Σελίνου. Επίσης το 1571, Τούρκοι προσέγγισαν το λιμάνι της Σούδας, λεηλάτησαν τα γύρω χωριά αιχμαλωτίζοντας πολλούς κατοίκους και το 1644 με ασήμαντη αφορμή που δόθηκε όταν πειρατές Ιωαννίτες ιππότες αιχμαλώτισαν έξω από την Ρόδο ένα πλοίο με προσκυνητές που κατευθυνόταν στην Μέκκα και μετά αποβιβάστηκαν στην Κρήτη, οι Τούρκοι κατηγόρησαν τους Βενετούς ότι παραβίασαν τις συνθήκες και συνεργάστηκαν με τους πειρατές.
Έτσι ξαφνικά τον Ιούνιο του 1645, ξεκίνησε η επιχείρηση κατάληψης της Κρήτης. Ο Γιουσούφ Πασάς, αποβιβάζει στρατό στα Μεσόγεια Κισσάμου και στο Κολυμπάρι, προχωρώντας προς το νησάκι των Αγίων Θεοδώρων. Εκεί υπήρχαν 2 φρούρια με μια μικρή φρουρά 70 ατόμων, αδύναμη να συγκρατήσει τους Τούρκους. ‘Έτσι ο φρούραρχος Biagio Zulian, προσποιήθηκε ότι παραδίνεται υψώνοντας λευκή σημαία, άνοιξε την πόρτα του επάνω φρουρίου και ανατίναξε έναν υπόνομο με πυρομαχικά, παρασύροντας μαζί με τους Τούρκους και τους υπερασπιστές που βρισκόντουσαν μέσα.
Χωρίς άλλα εμπόδια πλέον, ο Τούρκικος στρατός και στόλος προχώρησαν στην πολιορκία των Χανίων. Μετά από δίμηνη πολιορκία, η πόλη παραδόθηκε στις 22 Αυγούστου του 1645 και ολόκληρη η Κρήτη το 1669, μετά από 25ετή πόλεμο.
Η οχυρωμένη νησίδα της Γραμβούσας παραμένει στου Βενετούς έως το 1692, ενώ στην οχυρωμένη νησίδα της Σούδας ήδη από τον Μάιο του 1645, είχαν αγκυροβολήσει 15 γαλέρες με αρχηγό τον Marino Capello για να προφυλάξουν το λιμάνι. Όταν όμως ο Τούρκικος στόλος άρχισε να κινείται προς την Σούδα, ο Capello για ανεξήγητους σχεδόν λόγους, εγκατέλειψε τον στόλο του. Τον Ιούνιο του 1646, κατέφθασε στη Σούδα ο νέος αρχηγός του στόλου Giovani Capello με 27 γαλέρες και πολεμοφόδια. Οι στρατηγικές θέσεις γύρω από την Σούδα, το Καλάμι, την Μαλάξα και το φρούριο του Αποκόρωνα, δεν κατάφεραν να περιορίσουν την κίνηση των Τούρκων. Γύρω στον Αύγουστο, οι Τούρκοι άρχισαν να το πολιορκούν και ενώ είχε υποστεί αρκετές καταστροφές δεν έπεσε στα χέρια τους, κυρίως χάρη στις απότομες ακτές του νησιού και τα τείχη που είχαν υψώσει οι Βενετοί.
Τελικά το 1715 και αφού είχε παραδοθεί από καιρό και ολόκληρη η Κρήτη, παραδόθηκε και αυτό.

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ
Οι νέοι κατακτητές, δημιούργησαν το «Εγιαλέτι της Κρήτης», το οποίο διαίρεσαν αρχικά κατά τα πρότυπα των Βενετών σε 4 τμήματα (Σητεία, Χάνδακα, Ρέθυμνο, Χανιά). Αργότερα συγχώνευσαν τη Σητεία με τον Χάνδακα, διαιρώντας την Κρήτη σε 3 τμήματα.
Μόνο τα Σφακιά διατήρησαν μια μορφή ιδιότυπης ανεξαρτησίας που αρχικά είχε αποδοθεί στην ανάθεση τους υπό την προστασία της Βαλιδέ Σουλτάνας, Ευμενίας Βεργίτση, δηλαδή την Βασιλομήτορος.
Μετά την κατάκτηση των Χανίων, αλλάζουν οι κοινωνικο – πολιτικές συνθήκες και διαμορφώνεται μια νέα κατάσταση. Το μουσουλμανικό στοιχείο, αποτελεί την άρχουσα τάξη με φεουδαρχικό χαρακτήρα. Οι Τούρκοι στην προσπάθεια τους να προσεταιριστούν τους ντόπιους, επαναφέρουν τον Ορθόδοξο Επίσκοπο Κυδωνίας με κέντρο τον ναό των Αγίων Αναργύρων, που θα λειτουργεί και ως καθεδρικός, μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα.
Η σημαντικότερη επίπτωση της Τουρκικής κατάκτησης, ήταν στην πνευματική ζωή του τόπου. Οι Κρητικοί λόγιοι διασκορπίστηκαν στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και στο νησί επικράτησε σκοταδισμός. Εξαίρεση, η δράση κάποιων μοναστηριών και μοναχών. Στην Μονή Γωνιάς, υπήρχε βιβλιοθήκη που ήταν κέντρο αντιγραφής χειρογράφων και ο επίσκοπος Κυδωνίας Αρσένιος, υπήρξε μια προσωπικότητα στον χώρο των γραμμάτων. Μόνο στο τέλος του 18ου αιώνα, γίνεται μια εκπαιδευτική αναδιοργάνωση με μαρτυρία την ύπαρξη 2 σχολείων το 1791 στα Χανιά.
Μέσα στα Χανιά τα τείχη επισκευάζονται, οι μεγάλες εκκλησίες και τα καθολικά των Βενετών γίνονται τζαμιά και οι μεγάλες περιουσίες, περιέρχονται στους Τούρκους. Οι Τούρκοι ζουν κυρίως στις ανατολικές συνοικίες Καστέλι και Σπλάντζια, στην οποία βρίσκεται και το κεντρικό τζαμί, ο πρώην ναός του Αγίου Νικόλαου των Δομηνικανών, τώρα Χιουγκάρ Τζαμισί (Τζαμί του Ηγεμόνα). Οι χριστιανοί κατοικούν κυρίως στην συνοικία Τοπανάς στα δυτικά,, που πήρε το όνομα της από την Βενετσιάνικη πυριτιδαποθήκη (τουρκικά Top-Hane) στην αρχή της Θεοτοκοπούλου, και γύρω από τον ναό των Αγίων Αναργύρων. Στο Palazzo του Ενετού Ρέκτορα στο Καστέλι, μένει τώρα ο Τούρκος Πασάς.
Οι Τούρκοι χτίζουν και καινούρια τζαμιά, όπως το Κιουτσούκ Χασάν Τζαμισί (Τζαμί του μικρού Χασάν), ή Γιαλί Τζαμισί (το παραθαλάσσιο Τζαμί) στο Παλιό λιμάνι. Κατασκευάζουν δημόσια λουτρά (Χαμάμ), εκ των οποίων τρία σώζονται μέχρι σήμερα, καθώς και δημόσιες κρήνες συνδεδεμένες με τα τζαμιά, σύμφωνα με την Μουσουλμανική θρησκεία.
Οι αλλαγές στον τομέα της αρχιτεκτονικής, αφορούν στις νέες χρήσεις και το διαφορετικό τρόπο ζωής των Τούρκων, σε σχέση με τους προηγούμενους κατακτητές. Πολλοί Βενετσιάνοι ευγενείς ή Ορθόδοξοι, εξισλαμίστηκαν για να διατηρήσουν τα προνόμια τους. Οι Τουρκοκρητικοί, ακολουθούν μόνο σε ορισμένους τύπους την νέα τους θρησκεία, ενώ διατηρούν στοιχεία από την παλιά, στην ιδιωτική τους ζωή. Μιλούν την τοπική διάλεκτο με λίγες Τούρκικες λέξεις, έχουν πολλές φορές Ελληνικά επώνυμα, ντύνονται με τον ίδιο τρόπο των ντόπιων και διατηρούν όμοια ήθη και έθιμα με εκείνους, περιφρονώντας τους Ανατολίτες ομόθρησκους τους. Έτσι στον τομέα της αρχιτεκτονικής δεν θα αλλάξουν πολλά, καθώς χρησιμοποιούνται τα ίδια υλικά δομής τα οποία έως ένα σημείο καθορίζουν και τις μορφές, ενώ κατασκευαστές είναι οι ίδιοι τεχνίτες, που δεν διαμορφώθηκαν κάτω από την επίδραση του Βενετσιάνικου Μανιερισμού. Η παράδοση αυτή θα συνεχιστεί έως τα τέλη του 19ου αιώνα, όποτε το ρεύμα του Νεοκλασικισμού, έρχεται να ανανεώσει την υπάρχουσα παράδοση με τις καλλιτεχνικές τάσεις του ελεύθερου Ελληνικού κράτους.
Στον εύφορο κάμπο των Χανίων, επισκευάζονται ή κτίζονται νέα συγκροτήματα αγροτικής εκμετάλλευσης και κατοικίας τα «μετόχια», παράλληλα με τις κατοικίες που διαθέτουν οι γαιοκτήμονες μέσα στην προστατευμένη από τα τείχη πόλη. Οι συνθήκες για τους χριστιανούς είναι δύσκολες. Αυτοί ασχολούνται κυρίως μαζί με τους Εβραίους, με το εμπόριο, τη βιοτεχνία κα τη ναυτιλία. Στα Χανιά αναπτύσσεται το εμπόριο λαδιού και η σαπωνοποιία, τομείς στους οποίους διακρίνονται ιδίως οι Τουρκοκρητικοί.
Η επανάσταση του Δασκαλογιάννη-Βλάχου το 1770 και το αποτρόπαιο τέλος που του επεφύλαξαν οι Τούρκοι (τον έγδαραν ζωντανό) αλλά και όλες οι επαναστάσεις κατά τον ταραγμένο 19ο αιώνα, επηρέασαν τόσο τις κοινωνικοπολιτικές δομές της Κρητικής ζωής, όσο και τις εξελικτικές διαδικασίες στον διοικητικό και πολιτιστικό τομέα.
Οι επαναστατικές δράσεις ξεκίνησαν από τα Σφακιά τον Απρίλιο του 1821, προκαλώντας ισχυρό κραδασμό στις σχέσεις των δυο λαών. Μετά την νικηφόρα μάχη στις 14 Ιουνίου 1821, οι Τούρκοι εκδικήθηκαν. Ο επίσκοπος Κισάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκης και ο δάσκαλός ιεροδιάκονος Καλλίνικος από την Βέροια, απαγχονίζονται στο μεγάλο πλάτανο της πλατείας της Σπλάντζιας, καθώς και όλες οι μοναχές της μονής Προδρόμου, στο Ακρωτήρι. Τον Αύγουστο, οι Τούρκοι έφθασαν και στα Σφακιά και τα καταστρέψανε.
Επειδή η επαναστατική δράση των Κρητικών δε σταματούσε, ο σουλτάνος Μαχμούτ ζήτησε την βοήθεια στου Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου, που το 1822 έστειλε δυνάμεις στο νησί. Το 1824 και μετά από δεκάδες συμπλοκές, οι Αιγύπτιοι κατέπνιξαν την Κρητική επανάσταση. Το 1830 και μετά από παρέμβαση των ευρωπαϊκών δυνάμεων, η Κρήτη αποφασίστηκε να παραμείνει στην δικαιοδοσία του σουλτάνου, ο οποίος με την σειρά του την παραχώρησε στον Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου, ως αντάλλαγμα για την βοήθεια του στην κατάπνιξη της Κρητικής επανάστασης.
Κατά την διάρκεια της Αιγυπτιακής κατοχής, ανακατασκευάστηκε ο Φάρος με την μορφή μιναρέ, ενώ η Αιγυπτιακή Διοίκηση εκδίδει στα Χανιά την πρώτη Κρητική εφημερίδα «Βακάϊ Γκιρίτ» (Φωνή της Κρήτης), μισή στα Ελληνικά και μισή στα Αραβικά.
Οι Αιγύπτιοι στην προσπάθεια τους να κάνουν μια σειρά από δημόσια έργα, επέβαλαν μεγάλους φόρους με αποτέλεσμα να προκαλέσουν την αντίδραση των Κρητικών. Μια από τις σημαντικότερες αντιδράσεις εκδηλώθηκε το Σεπτέμβριο του 1833 και έμεινε γνωστή ως το «κίνημα των Μουρνιών», από την ομώνυμη περιοχή. Με το κίνημα αυτό εκφράστηκε στις Μεγάλες δυνάμεις η δυσαρέσκεια σχετικά με τα οικονομικά μέτρα, τις πολιτικές και τις στρατιωτικές εξουσίες. Οι Μεγάλες Δυνάμεις αδιαφόρησαν και η Αιγυπτιακή αρχή, ανταπέδωσε με βιαιοπραγίες και απαγχονισμούς.
Τελικά η Κρήτη παρέμεινε σε Αιγυπτιακή κατοχή ως το 1841, οπότε και επανέρχεται στην Τουρκική εξουσία.
Τότε ξεσπά και το κίνημα του Χαιρέτη και το 1858, το Κίνημα του Μαυρογένη. Το 1856 ψηφίζεται και το Χάττι Χουμαγιούν, με το οποίο οι Κρήτες πετυχαίνουν να κατέχουν ελεύθερα όπλα, να ασκούν τη λατρεία και να γίνεται σεβαστή η θρησκεία τους, καθώς και τη σύσταση Χριστιανικών Δημογεροντιών που είχαν αρμοδιότητα σε θέματα παιδείας, κοινωνικής πρόνοιας, κληρονομικού και οικογενειακού δικαίου.
Το 1850 μεταφέρεται στα Χανιά η έδρα του Τούρκου διοικητή της Κρήτης, η πρωτεύουσα του εγιαλετίου που ως τώρα βρισκόταν στον Χάνδακα, ο οποίος Τούρκος διοικητής εδρεύει σε ένα ογκώδες πολυώροφο οικοδόμημα το «κονάκι», κτισμένο κατά ένα μέρος στη θέση του Βενετσιάνικου Palazzo.
Το 1866 οι διαρκείς καταπατήσεις του Χάττι Χουμαγιούν, οδήγησαν στη μεγάλη Κρητική επανάσταση που κράτησε ως το 1869. Στην περιοχή των Χανίων, ορίστηκε αρχηγός ο Ιωάννης Ζυμβρακάκης. Ακολούθησε ο ηρωικός αγώνας στο Αρκάδι και τέλος οι αγώνες στην Ανατολική Κρήτη. Μετά την κατάπνιξη της επανάστασης το 1869, η κατάσταση στην Κρήτη ήταν απελπιστική. Για μια ακόμη φορά το 1877, ξεκίνησε από τα Χανιά μια κίνηση για τη λύση του Κρητικού ζητήματος.
Το 1878 υπογράφεται η Σύμβαση της Χαλέπας, που παίρνει το όνομα της από το ομώνυμο αριστοκρατικό προάστιο στα Ανατολικά της πόλης. Με τη Σύμβαση ορίζεται ομόθρησκος Γενικός Διοικητής Κρήτης, που προέρχεται συνήθως από αριστοκρατικούς κύκλους της Κωνσταντινούπολης, η Κρήτη αποχωρίζεται από την λοιπή Οθωμανική Αυτοκρατορία, και παραχωρούνται ορισμένα προνόμια στους χριστιανούς, μεταξύ των οποίων και η σύσταση Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων και η έκδοση εφημερίδων. Μέχρι τότε – και με εξαίρεση ελάχιστα παράνομα μονόφυλλα – εκδιδόταν από το 1867, η ημιεπίσημη εφημερίδα της Τουρκικής Διοικήσεως «Κρήτη». Κάνοντας χρήση των διατάξεων της Συμβάσεως της Χαλέπας, οι Χανιώτες συγκροτούν το 1879 τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο «Μίνως» και τον Γεωργικό Σύλλογο «Δήμητρα» (με παραπλήσιους σκοπούς), οι οποίοι λίγο αργότερα ενώνονται για να διαλυθούν τελικά μετά από μικρό χρονικό διάστημα. Το 1880, δημιουργείται ο θεατρικός θίασος «Ευτέρπη», με στελέχη του επίλεκτα μέλη της Χανιώτικης κοινωνίας μεταξύ αυτών και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που δίνουν παραστάσεις θεατρικών έργων ή ενισχύουν θεατρικά σχήματα που επισκέπτονται τα Χανιά. Παράλληλα από το 1880 και μετά, αρχίζουν να εκδίδονται στα Χανιά αρκετές εφημερίδες : «Λευκά Όρη», «Αλήθεια», «Πατρίς», «Άμυνα», η σατυρική «Κίσσα», καθώς και αρκετές Τουρκικές. Το 1884, συγκροτείται και ο Δικηγορικός Σύλλογος Χανίων.
Οι κοινωνικές συνθήκες λοιπόν αλλάζουν και δυναμώνει μια ντόπια αστική τάξη με διασυνδέσεις τόσο με το ελεύθερο κράτος, όσο και με ευρωπαϊκές χώρες, με πολλές από τις οποίες υπάρχει κατευθείαν συγκοινωνία και ανεπτυγμένο εμπόριο. Η οργάνωση της χριστιανικής κοινότητας στους τομείς της θρησκείας, της εκπαίδευσης, του πολιτισμού και της εθνικής αποκατάστασης ισχυροποιείται, αντίθετα με τη μουσουλμανική, που φθίνει κυρίως στην ύπαιθρο. Με το πέρασμα των χρόνων και τις διαρκείς εξελίξεις στο Κρητικό Ζήτημα, η ανάμιξη των «προστάτιδων» Δυνάμεων όπως αποκαλούνται, γίνεται εντονότερη. Τα Χανιά μετατρέπονται σε μια πολυεθνική κοινωνία με σύγχρονο τρόπο ζωής, αντίθετο με τα έως τότε συντηρητικά ήθη του τόπου. Υπάρχει έντονη οικοδομική δραστηριότητα, και αναπτύσσεται το εμπόριο με το εξωτερικό.
Το 1889 όμως, η Τουρκία περιορίζει σημαντικά τα προνόμια των Κρητικών και επακολουθεί η επανάσταση του 1889, η οποία καταπνίγηκε μετά από οχτώ μήνες. Το 1895 συγκροτείται η Μεταπολιτευτική Επιτροπή, αλλά στις 11 Μαΐου ο πληθυσμός των Χανίων υφίσταται μεγάλη σφαγή, όπως άλλωστε και τον επόμενο χρόνο 1897, οπότε και πυρπολούνται και τα κοινοτικά καταστήματα απέναντι από τον καθεδρικό ναό, που περιλάμβαναν το επισκοπικό μέγαρο και το παρθεναγωγείο.
Οι Μεγάλες Δυνάμεις, που πάντοτε ενδιαφέρονταν για την Κρήτη λόγω της στρατηγικής της σημασίας, αποφασίζουν τη διεθνή κατοχή του νησιού, ενώ η Ελλάδα στέλνει εκστρατευτικό σώμα 1.500 ανδρών υπό τον συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο. Το επεισόδιο της 9ης Φεβρουαρίου 1897 με τον Σπύρο Καγιαλέ, ζωντανό κοντάρι της σημαίας του επαναστατικού στρατοπέδου Ακρωτηρίου στον Προφήτη Ηλία, κάνει τον γύρο του κόσμου.